نگارگری

نگار ( نگاریدن و نگارشتن ) در فرهنگها با معانی متعددی چون نقش و نقاشی به کار رفته است. در حقیقت نگارگری مفهوم عام دارد و روشها و سبکهای گوناگون نقاشی ایرانی را شامل می شود. چه آنها که در کتاب و نسخه های خطی صورت گرفته شامل :تذهیب، تشعیر، حاشیه سازی، جدول کشی، گل و مرغ و .... چه آنها که بر دیواربناها و بومهای دیگر انجام گرفته است.
تاریخچه نگارگری در ایران رامی توان در هزاره های پیش از میلاد و در آثار به جای مانده از سکونت انسان در غارها و برروی سفالینه های منقوش پیش از تاریخ مشاهده کرد.
نمونه آثار نقاشی از دوره اشکانی و ساسانی و نمونه های مناسبی از طرح وشکل و رنگ در نگار گری است. هنر کتابت در دوره ساسانیان به تکامل رسیده و آرایش کتاب یکی از فعالیتهای مهم هنرمندان در نگارگری پس از اسلام است. از این دوره به بعد شاهد آثار غنی و زیبائی از هنر نگارگری هستیم که مذمون آنها ملهم از آیات وحی و احادیث و روایات قرآنی است.
از حدود ابتدای قرن حاضر شاخه ای از نگارگری مورد توجه قرار محققان و هنر شناسان شرق و غرب قرار گرفت که با نام " مینیاتور " معرفی شده است. در مینیاتورهای ایرانی منظره ها اغلب خیالی است.
هنر نگارگری در گذر زمان و تبع نیازهای اجتماعی و تاثیر های فرهنگی محیط، ویژگی های خاصی کسب کرده است که خود باعث پدید آمدن مکتبهای مختلف هنر نگارگری است.

مکتب بغداد( عباسی)

این مکتب در قرن هفتم هجری در دوره عباسی و با تصویر سازی کتب و ترجمه شده از پهلوی ، یونانی سانسکریت به عربی رایج شد.
چهره ها در نگاره های این مکتب به نژاد سامی ( عربی ) شبیه است. تاثیر آثار نقاشان بیزانسی و مسیحیت را می توان باز شناخت. در این آثار رنگ زمینه نامحسوس یا اصلا" وجود ندارد. و نگاره ها از متن جدا نیستند و بخشی از متن به شمار می روند.

مکتب سلجوقی

در این مکتب نقش ها و تزئینات بر روی متن رنگ آمیزی شده، نقاشی می شدند. چهرها با چشم های بادامی و شبیه به نژاد زرد  و لباس ها با گل و گیاه و نقوش اسلیمی تزئین می شد. از این زمان کتب مصور اندکی بدست آمده است. نقش و نگارها در این آثار نزدیکی و وجه اشتراک زیادی با آثار سفالین این دوره دارند

مکتب مغول:

این مکتب در قرن هفتم هجری قمری و پس از استیلای مغول بر ایران با نام مکتب مغول تبریز پی ریزی شد ارتباط ایلخانان مغول با اقوام خویش باعث نفوذ برخی از عوامل نقاشی چینی در نقاشی ایرانی شد. نقاشان ایرانی در این مکتب به نوعی منظره سازی، ساخت و ساز و توجه به جزئیات روی آوردند که با ویژگی های نقاشی عصر مغول  تلفیق شده بود و اساس این مکتب را تشکیل می داد. استفاده از رنگ های بیشتر ( ارغوانی ، قرمز، طلائی، سبز، زرد، قهوه ای و ... ) و افزایش طبیعت گرائی و ترکیب بندی نگاره ها از ویژگیهای دیگر این مکتب است.

مکتب هرات:

در زمان حکومت شاهرخ پسر تیمور، پایتخت و مرکز تجمع هنرمندان شهر هرات بود و در آنجا مکتب هرات پایه ریزی شد. در این دوره نگارگری به شکوفائی و عالی ترین درجه خود رسید. هنر این دوره هنری واقعی، ملی و موافق با طبع و روحیه ایرانی است. کمال الدین بهزاددر این دوره تحولاتی شکرف در هنر نگارگری به وجود آورد. طرح ها همراه باپختگی شگفت انگیز و ظرافت در نمایش درختان گلها و چهره ها به کارگرفته شد. فن چهره سازی را به بهزاد و این دوره نسبت می دهند.

مکتب تبریز:

با به حکومت رسیدن اسماعیل صفوی و انتقال پایتخت به شهر تبریز هنرمندان از جمله بهزاد به تبریز دعوت شدند که موجب حرکت فرهنگی و هنری و به وجود آمدن شیوه نوینی در نقاشی ایران شد و این شیوه از ترکیب سنت قدیمی نقاشی تبریز و مکتب هرات و روش شخصی بهزاد پدید آمد. در این دوره شخصیتهای آثار بهزاد را درویشان و مدرسان تشکیل می داد. او در اواخر قرن دهم هجری به صورت نگاری و شبیه سازی پرداخت که پس از او به دست رضا عباسی به اوج کمال خودرسید . ترکیب بندیهای چند سطحی، حرکت و جنبش، رنگهای درخشان و پرمایه و آرام از جمله ویژگی های نقاشی این دوره است. از دیگر مشخصات آثار این دوره به خصوص در مکتب تبریز، پوشش سر اشخاص به صورت کلاه قرمز رنگ قزلباشی است.
نقاشان تبریز به سرپرستی بهزاد معروف ترین شاهنامه این مکتب به نام شاه نامه شاه طهماسبی را مصور ساختند.

مکتب اصفهان:

شاه عباس صفوی پس از انتخاب اصفهان به پایتختی ( 1) و ساخت بناهای مجلل، رابطه خود را با کشورهای خارجی بهبود بخشید. از همین جا نگارگری ایرانی از موضوعات نقاشی غربی تاثیر پذیرفت. در این دوره چهره نگاری و تک چهره سازی گسترش بیشتری یافت و کم کم حالتهایی از طبیعت گرایی در آثار نقاشان ایرانی پیدا شد. از شاخص ترین نگارگران این دوره " رضا عباسی " و " محمد زمان " را میتوان نام برد.
نقاشی ایرانی بعد از این دوره نتوانست عظمت گذشته را به دست آورد. در دوره های افشاریه و زندیه و در ادامه قاجاریه نقشهایی از عناصر گل و مرغ به صورت ترکیبی از گلها، غنچه های نیم شکفته و شکفته و پرندگان مورد استفاده نقاشان قرار گرفت. این گونه نقاشی که روی قلمدانها، جلد کتابها، رحلهای چوبی و جمعه های لوازم آرایشی انجام می شد، به " نقاشی لاکی " معروف شد.
در دوره قاجاریه بار دیگر نقاشی تک شخصیت باب شد، ولی ویژگیهایی که نقاشان در این دوره به کار خود دادند، تفاوتهای زیادی در نقاشی نسبت به دوره صفویه دیده می شود. در این آثار همان ویژگی های اغراق آمیز و ترکیب رخ و نیمرخ نمایی چهره ها و پیکره ها با هم دیده می شود که با استفاده از رنگهای اروپایی کشیده شده اند.

تذهیب :

تذهیب به معنی زراندود کردن و طلا کاری با نقوش الهام گرفته از طبیعت، ولی کاملا" تجریدی، منظم و هندسی است که با خطوط مشکی و آب طلا تزئین شده، یا رنگهایی دیگر همچون شنگرف، لاجورد، سفید آب زنگار و زعفران در آن به کار رفته است.
در اوایل دوره اسلامی، تذهیب برای تزیین و جداسازی آیات قرآن مجید مورد استفاده قرار می گرفت. در سده سوم و چهارم هجری ساده و بی پیرایه و با نقوش ساده و هندسی به کار گرفته شد هنر در سده ششم و هفتم متین  ومنسجم و در سده هشتم با شکوه و مجلل در سده نهم و دهم ظریف و پرمایه و در سده یازدهم و دوازدهم به اوج تنوع و تعداد مکاتب خود رسیده.

تشعیر:

تشعیر از شعر به معنای " مو" گرفته شده است. در تشعیر قلم گیری به نازکی و ظرافت یک موی به کار می رود. تشعیر با نقوش گیاهی و جانوری همراه است و معمولا" در حاشیه نسخه های خطی یا مرقعات با طلا رسم می شود. گفتنی است که نقوش جانوری معمول در تشعیر به دو دسته حیوانات واقعی و جانوران افسانه ای تقسیم می شود.
هنر " تشعیر سازی " یا "تشعیر اندازی " از حدود قرن نهم هجری در نسخه های خطی به چشم می خورد . از اواخر دوره مغول ، گرایش تشعیر سازان به خلق طرحهای طبیعی آشکار و زمینه عنوان نوشته های با نقوش چشم نواز گل و برگ تزئین می شود. گرایش به نقوش طبیعی گیاهان در برخی از نسخه های خطی اوایل دوره تیموری مشهود است. از همین زمان تشعیرهای زیبایی با رنگ آمیزیهای فوق العاده مشاهده می شود. در دوره صفویه طرحهای تشعیر طلایی بود و در نمونه های غنی و گرانبها بادو رنگ طلایی و نقره ای رنگ آمیز می شد. این تشعیرها در صفحه های مقابل طراحی می شد. در تشعیرهای اوایل نهم نقش حیواناتی مانند اژدها، قفنوس یا مرغ آتش،  حواصیل، پلیکان ، شیر، میمون، مار و پرندگان به سبک چینی به چشم می خورد.
از تذهیب و تشعیر معولا"برای تزئین حاشیه کتابها، مرقعات و تابلوهای نگارگری استفاده می شود.

ابزار ومواد اولیه :

ابزار مورد استفاده در نگارگری عبارتند از: قلم مو، بوم، رنگ و لوازم جانبی

قلم مو :

قلم موی مورد استفاده در نگارگری از نوع نرم و مناسب برای آبرنگ است. نگارگران ایرانی برای قلم گیری و صورت سازی از قلم مویی که از موی گربه ساخته شده، استفاده می کنند، این قلم موها خود بر دو نوعند : گندمی و شمشیری ( نیزه ای )
قلم موی گندمی برای پرداز و قلم موی شمشیری برای قلمگیری استفاده می شود.
: به هر چیزی که نقش، بر روی آن صورت گیرد " بوم " یا "کار " گویند. بوم می تواند از جنس فیبر سفید، چوب، کاغذ، مقوا، صدف و عاج باشد که هر یک از این مواد شرایط خاص خود را دارد و قبل از استفاده برای زمینه کار آن را آماده می کنند.

رنگها:

رنگهای مورد استفاده در نگارگری به سه گروه تقسیم می شود

1-رنگهای گیاهی
پوست گردو، چای و ...... که بیشتر برای رنگ کردن بوم و کاغذ به کار می رود.

2-رنگهای معدنی
طلا، نقره، لاجورد، سرنج و برخی دیگر از اکسیدهای فلزی

3-رنگهای شیمیایی
رنگهای روغنی ، گواش، آب رنگ

رنگ گذاری:

در نگارگری با دو گونه رنگ گذاری سرو کار داریم که با استفاده از رنگهای جسمی و رنگهای روحی انجام می شود.

رنگهای جسمی:
رنگهایی هستند با رنگ دانه های درشت و قدرت پوشانندگی زیاد مثل گواش و رنگهای پودری و انواع اکسیدها که برای زیر رنگ به کار می روند.

رنگهای روحی :
رنگهایی هستند با رنگ دانه های ریز و شفاف مثل آبرنگ که برای تزیینات قلمگیری و صورت سازی به کار می روند.

رنگهای روغنی بیشتر در دوره قاجاریه مورد استفاده بوده. این نوع رنگها با روغن بزرگ حل می شود ولی گواش و آبرنگ با آب قابل حل است.

بست :

از بست به عنوان چسب مورد استفاده در رنگ بهره گیری می شود، بستهای مورد استفاده در نقاشی بیشتر از انواع صمغ درختها مانند صمغ عربی و کتیر است. بعضی از بستها حالت کریستالی و شکننده دارند، ماننند" آب نبات" که به هنگام استفاده باید به نسبت مشخص شیره انگور یا خرما به آن اضافه شود. از بستهای حیوانی نیز ( سر یشم طبیعی ) که از جوشانیدن استخوان و پوست و روده و شاخ تهیه می شود و مایع رقیق آن در بوم کردن بعضی از زمینه ها به کار می رود.
ابزارهای دیگری مانند سنگ عتیق، پرگار، قلم راپید، قلم فلزی، فوتک ، ترلینگ، گونیا و قلم مو با اندازه های مختلف در کارگاههای نگارگری استفاده می شود.

مراحل کار

روش کار در نگارگری به این ترتیب است که ابتدا بوم و طرح موردنظر را آماده ساخته، طرح را روی بوم انتقال داده، و کار قلم گیری را شروع می کنند. پس از آن در صورت استفاده از رنگ طلا به طلا اندازی می پردازند. سپس به زدن رنگ زمینه می پردازند. رنگ زمینه را بنابر عمق فضا، از دور ترین شکلها در فضا شروع کرده، تا به نزدیک ترین شکلها ختم می کنند. در مرحله بعد، ساخت و ساز طرح را انجام داده ، سپس رنگ صورتها را می زنندو به صورت سازی می پردازند. این مراحل با کار « جدول کشی» یا « کادربندی » پایان می یابد.
روش کار در تذهیب کاری چنین است که ابتدا بوم را کادر بندی کرده، طرحی را که ممکن است بر اساس یک واگیره باشد، روی آن کپی می کنند. پس از قلم گیری یکنواخت، گلها و برگها را رنگ می زنند و به ساخت و ساز ( پرداز) عناصر آن می پردازند. در پایان زمینه را رنگ می زنند ، یعنی کار بوم سازی را انجام می دهند.
روش کار در تشعیر سازی به این ترتیب است که ابتدا بر اساس طرح مورد نظر خطوط اصلی را با یک رنگ طلا قلم گیری و سپس از رنگ دیگر برای رنگ آمیزی نقوش استفاده می کنند.